Month: July 2018

साउनको महिना भएको र तीज पर्व नजिकिदै गएकोले काठमाडौंको इन्द्रचोकको पोते बजारमा निकै चहलपहल छ । सतुंगलबाट आएकी दुर्गा ज्ञवाली पोते बजारमा नौगेडी बनाउँदै गरेकी भेटिइन् । साउन महिनादेखि तीज र दसैँसम्म लगाउनका लागि नौगेडी किन्न लागेको उनी बताउँछिन् ।
विगत १६ वर्षदेखि काठमाडौंमा बस्दै आएकी उनी सधैंको साउन र सोमबारमा झैं बुहारीसँगै ब्रत बसेर हरियो पहिरन लगाउने गर्छिन् । ‘पहिला पहिला भर्खरैका युवतीहरुले लगाउने भएपनि अहिले अधवैँसेभन्दा बढी उमेरकाले समेत साउनमा हरियो लगाउन थालेका छन्,’, ज्ञवाली भन्छिन् । उनको घरमा सानी नातिनीले समेत हरियो चुरा लगाएकी छन् ।
सुदुरपश्चिमबाट बच्चाहरु भेट्न काठमाडौँ आएकी ४७ वर्षीया पुष्पा नेपाली यही आएको मौकामा तीज र साउनको लागि नौगेडी बनाउन आएकी थिइन् । ‘पुरानो संस्कृति र रितीरिवाज बिर्सन हुँदैन । त्यसैले, आफूले जानेबुझेदेखि नै तीजमा पनि निराहर ब्रत बस्ने गरेकी छु । साउनमा हरियो लुगा, चुरा , पोते मेहेन्दी लगाउँछु’, उनले भनिन् ।
पोखराकी प्रमिला थापा पनि इन्द्रचोकमा भेटिइन् । उनी त्यहाँ आफ्नो लागि पोतेमा तिलहरी भर्दै थिइन् । उनले साउन र तीजमा विदेशमा बसेका आफन्तलाई हरियो पोते उपहार पठाउने समेत गरेकी छन् । ‘मलाई बच्चा बेला देखि नै साउन र तीज एकदमै मनपर्छ’, हरियो चुरा र मेहेन्दीमा सजिएकी उनले भनिन् ‘रहर र आफ्नो संस्कृतिलाई पछ्याएको पनि हो ।’
धुम्बाराहीकी कुसुम पोखरेललाई साउन महिना आउने बित्तिकै रमाइलो लाग्न थाल्छ । चारैतिर हरियाली हुने भएकाले मौसम पनि रमाइलो हुने साउनको एक गते नै उनले हातमा मेहेन्दी र नाडीमा हरियो र पहेंलो चुरा लगाएकी थिइन् । उनले तीजका लागि इन्द्रचोकको पोते बजारमा तीलहरी बनाउँदै थिइन् । ‘विवाह भएको भर्खर दुई वर्ष भयो । पहिला दाजुभाइको लागि भनेर लगाउँथे, अहिले आफ्नो श्रीमान्, परिवार र दाजुभाइको लागि व्रत बस्ने र मेहेन्दी लगाउने गर्छु’, उनी बताउँछिन् ।
युवा पुस्ताले धान्दै छन् पारिवारिक व्यवसाय
दुई वर्ष साउदी अरव बसेर नेपाल फर्किएका मुद्दिन मियाँ आफ्नो पुख्र्यौली व्यापारमा फर्के । एक आइसक्रिम कम्पनीमा काम गरिरहेका उनले घर परिवारबाट टाढा भएर अरुको देशमा काम गर्नुभन्दा आफ्नो पुस्तौँ पुस्ताले चलाएको पोतेको व्यापारमा नै सघाउने निर्णय गरे ।
पहिलेदेखि नै उनलाई यही काममा रुचि थियो । साथीभाई परिवारबाट टाढा खाडी मुलुकमा केही रमाइलो थिएन । ‘मन लागेर नै यो काम गरेको हो । यहाँ १२ महिनामा नै पोतेको राम्रो व्यापार हुन्छ । तीज आउन लाग्दा व्यापार झन् बढ्छ । त्यस्तै, विवाहको लगन भन्दा महिना दिन अघि नै पोते तिलहरी बनाउने काम धेरै बढ्छ’, मियाँ भन्छन् । बागबजारमा घर रहेका उनले कलेजमा अन्य विषय पढेपनि उनलाई सानैदेखि पोेतेको व्यापारले नै आकर्षित गरेको थियो । अहिले उनी आफ्नै परिवारको व्यवासाय चलाइरहेका छन् । सिजनको बेलामा दैनिक सात हजारसम्म कमाइृ हुने उनी बताउँछन् ।
इन्द्रचोकको पोते बजारका सबैभन्दा पाका व्यापारी ७५ वर्षका सानोभाइ मुस्लिमले पछिल्लो २० वर्षमा काठमाडौँका मान्छे र जीवनशैलीमा धेरै परिवर्तन देखेका छन् । स्वयम्भु घर भएका उनको दुई छोरा र एक छोरीका गरी सात जना नातिनातिना छन् । अहिले उनको नातीले समेत व्यापारमा सघाइरहेका छन् । काठमाडौंमा बस्ने मानिसको जनसंख्या बढेसँगै नयाँ नयाँ डिजाइनका पोते र तिलहरी लगाउनेको जमात पनि बढेको उनी बताउँछन् ।
साजिद उद्दिन उनका नाति हुन् । पोते व्यवसायमा फर्किनुअघि उनले ६ वर्ष कतारमा सेल्सम्यानको काम गरे । पछि उनलाई पनि परिवारसँग बसेर काम गर्न मन लाग्यो । ‘मनको शान्ति त्यहाँ छैन । मान्छे बाध्यताले जाँदो रहेछ । अवधी पुरा गर्ने बित्तिकै म फिर्ता आए । अहिले नाती र हजुरवुवा एउटै पसलमा बसेर पोते बनाउने र बेच्ने गर्छौं’, उनी भन्छन् । व्यवस्थापनमा प्लस टु गरेका उनलाई पारिवारिक व्यापारमा रमाएर घरमा पुग्दा मनमा शान्ति मिल्छ । सिजनको बेलामा निकै राम्रो व्यापार हुने बताउने उनी मिलेसम्म यही व्यापारलाई बढाउने सोचमा छन् ।
पुस्ताअनुसार पोतेमा रुचि फरक फरक हुने भएकाले अहिलेको पुस्ताले विवाहको लागि झुप्पा पोते कम प्रयोग गर्ने निरज शाक्य बताउँछन् । आफ्नो वुवाले शुरु गरेको यो व्यापार सम्हालिरहेका उनलाई यो व्यापारको काम सिक्ने एक वर्ष लाग्यो । असनमै घर भएका उनले सानो उमेरदेखि नै यो व्यापार नजिकबाट नियाल्दै आए र यसमा लागे । तर उनी यो व्यापारबाट सन्तुष्ट भने छैनन् । ‘थुप्रै सपना र योजना भएकाले पनि होला’, उनी भन्छन् ।
पोतेको अर्थतन्त्र
सामान्यतयाः बेला एउटा पसलमा दैनिक ५ देखि १० हजारसम्मको कारोबार हुने पोते बजारमा विषेशगरी तीज र विवाहको मौसममा भने व्यापार तीन गुणाले बढ्छ । यस्ता सिजनहरुमा इन्द्रचोकस्थित पोतेबजारमा रहेका करीव ४० ओटा पसलबाट दैनिक ३० हजार भन्दा बढिको पोते बिक्री हुने व्यापारी मुस्लिम बताउँछन् । विशेषगरी विवाहको सिजनमा व्यापक रुपमा बढ्ने पोतेको व्यापार त्यसपछी तीजमा नै बढ्ने गरेको बताउँछन् । उक्त पोते बजारमा भदौ १ गतेदेखि नै दैनिक हजारौंको संंख्यामा ग्राहकहरु अवलोकन गरिरहेको व्यवसायीले बताएका छन् । तीजको समयमा महिलाहरुले आफुले लगाउन मात्र नभई अरुलाई पनि उपहार दिन पोते किन्ने गरेकाले व्यापार बढेको मुस्लिमको अनुमान छ । उनको पसलमा अहिले दैनिक २ सयभन्दा बढी ग्राहक पोते वा पोतेका लहरा खरिद गर्न आउने उनले बताए ।
‘विवाहको मौसमबाहेक अन्य बेलामा खास व्यापार हुँदैन। साउन महिनालागेसँगै तीज पर्व पनि सुरु हुने भएकाले पोतेको व्यापार उल्लेख्य रुपमा बढ्ने गरेको छ,’ उनले भने । काठमाडौंमा बस्ने महिलाहरुले केही वर्षसम्म नौ गेडी, तिलहरीका लागि पोते खरिद गर्न आउँथे भने अहिले धेरैजसो महिला ‘जन्तर’ का लागि रातो पोते खोज्दै आउने गरेको उनले बताए ।
मेहेन्दीको मौसम
साउन महिनामा व्रत बस्दै हरियो चुरा, हरियो पहिरन र मेहन्दी लगाउने परम्परा निकै बढेको छ । हरियो पोतेको विक्रिसँगै साउनमा मेहन्दीको व्यापार पनि बढ्छ । भर्खरका किशोरीदेखि युवतीसम्म, वर्षभरि गृहस्थीमा व्यस्त हुने गृहिणीदेखि बुढेसकालमा टहलिरहेका बृद्घाहरुसम्म, सबै साउनको महिनामा हरियो चुरा र मेहन्दीमा रंगिन चाहन्छन् ।
काठमाडौंका बाटा बाटामा ‘कोन’ बोकेर बस्ने र हिडिरहेका बटुवालाई ‘मेहेन्दी लाउने?’ भन्दै सोध्नेहरु प्रशस्त भेटिन्छन् । यीमध्ये केही भारतबाट त केही तराईबाट आएका छन् ।
आफ्नो बुवासंग १५ वर्ष अघि नेपाल आएका शनि कुमार सिजनमा मेहन्दी लाउने काम गर्छन् भने अरुबेला कपडाको व्यापार गर्छन् ।
मेहन्दी लगाउने काम उनका लागि बाध्यता मात्र होइन, रुचि पनि हो । सिजनमा उनले दैनिक १,००० देखि १,५०० सम्म कमाउँछन ।
त्यस्तै, भारतबाटै आएका चन्दन कुमार पनि अरुबेला कपडा बेच्छन र यो सिजनमा मेहन्दी लगाइदिने गर्छन् । ८ कक्षासम्म पढेर यो काममा लागेका चन्दन मेहेन्दी लाउन घरघरसम्म पनि पुग्ने गरेका छन् ।
साउन महिनामा मेहन्दी लाउनेको भीड बढ्ने कारणले कतिपय भारतीय नागरिकहरु बिहारबाट नेपालसम्म आउने गरेको उनीबताउँछन् । पैसा वा अरु केही बाध्यताले पढाई छोडेर यो पेशा अंगाली परिवारको सहारा बन्नुपरेको भए पनि उनीहरु आफ्नो बाध्यताका बारेमा भने खुल्न चाहदंैनन् ।

भक्तपुर टौमडीका ४१ बर्षीय राजेश दिदियाको जीवन कथा सिनेमाको एउटा प्लट जस्तै लाग्छ । कक्षा ६ मा पढ्दा ११ बर्षकै उमेरमा उनका दुवै खल्तीमा लागुपदार्थका वोतल हुन्थे । उनी क्यारियरको रुपमा प्रयोग भए । त्ययसको केही समयपछि उनले लागुपदार्थ प्रयोग गर्न थाले । उनी नराम्ररी कुलतमा फसे । जीवनको उर्वर १२ बर्ष लागुपदार्थको नशामा डुवेका उनी अचानक तैरिए । अहिले उनको नशा फेरिएको छ । उनी आफुजस्तै कुलतको दलदलमा फसेका यूवालाई त्यसबाट कसरी उम्काउने भन्ने अभियानमा जुटेका छन् ।

सानै उमेरमा कुलतमा फसेका उनले कुलतबाट उम्कीन थुप्रै सघर्ष गर्नु पर्यो । उनले नशा छाड्न त चाहे तर कसैले उनलाई उपचार गर्न मानेनन् । ‘त्यति बेला ‘बिग्रिएको भक्तपुरे केटो सुध्रिन्न’ भन्ने गलत मान्यता कतिपयमा थियो । यहि क्रममा भक्तपुरकै एकजना दाईले ‘ल सुध्रिन्छस भन्ने मौका दिन्छु’ भनेपछि आफु उपचारको बाटोमा लागेको उनले बताए ।
उनले खोलेको संस्थामा उपचार गर्न आउनेलाई सुरुमा दिनभरी काउन्सील गर्ने र साझमा पठाउने गरे । तर कतिपयले रात पनि बस्नु पर्ने आफ्नो बाध्यता सुनाए । कुलतमा फसेका किसानका छोरासंग उपचारको लागी पर्याप्त पैशा नहुने गरेको उनले देखे । त्यसैले उनले उनीहरुको लागी खेती गरेर उपचार गर्ने सोच बनाए ।
लागुपदार्थ दुव्र्यशनीको उपचार तथा पुनस्थापना केन्द्रमा दिगोपना र निरन्तरताको लागि उनले गोलभेडा खेती सुरु गरे । जहाँ उनले उपचार गर्न आउनेलाई उनीहरुको अवस्था अनुसार काममा लगाउन थाले ।
चार रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको गोलभेडा खेतीबाट बार्षिक ४ लाख देखि ६ लाखसम्म आम्दानी हुन थाल्यो । उपचार गरेर फर्कनेहरुले यहाँबाट सिकेको सिप आफ्नो खेतबारीमा प्रयोग गर्ने गरेको उनी सुनाउँछन् ।
उनले आफ्नो यो अभियानमा एचआइभि संक्रमितलाई पनि सहयोग गर्न थाले । तिनका परिवारलाई खेतीमा सहयोग गरे । उनीहरुको लागि निशुल्क विउ र बेर्ना दिन थाल्यो । पोखरा र बुटवलसम्म पुगेर सहयोग गरे । ‘हामीले बिस्तारै आफ्नो दायरा बढाएको छौ,’ उनले भने, ‘ दुव्र्यसनीको उपचारसंगै एचआइभि संक्रमित र तिनका परिवारको सहयोगको लागि पनि खेतीलाई माध्यम बनाएका छौ ।’
सानो घेरामा रहेको यो अभियानलाई उनले ठूलो दायरामा फैलाउन चाहेका छन् । आगीमा बर्ष उनले थप केही जमिन भाडामा लिने योजना बनाएका छन् ।

घटना – १
१० वर्षीय साजन राय मैतिदेबी बस्छन्।
कक्षा ३ मा पढ्दै गरेका साजनलाई विद्यालयबाट फर्कने क्रममा कुकुरले टोक्यो।
कुकुरले टोके लगत्तै घर पुगेका उनलाई नजिकै रहेको निजी क्लिनिकमा लगेर टिटानासको सुई लगाइयो।
अर्को दिन बिहानै साजनलाई उनकी आमाले टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवा रोग अस्पताल पुर्याएर रेबिज विरुद्धको सुई लगाइन।
अहिले उनी छोरालाई बाँकी दुई चरणका सुई लगाउन अस्पताल धाइरहेकी छिन्।

घटना – २
कागजको मार्केटिङ गर्ने ३२ वर्षीय सन्तोष मोक्तान कपन बस्छन।
विभिन्न ठाउँ पग्नु उनको दैनिकी हो। अघिल्लो महिना उनलाई पुरानो बानेश्वरको एक निजी कार्यालयमा पुग्दा गेट छेउमा बाँधिएको कुकुरले टोक्यो।
कुकुरले टोके लगत्तै उनी तुरुन्तै टेकु अस्पताल पुगे र उपचार गराए।

घटना–३
मंगलबार शुक्रराज अस्पताल स्थित रेबिज विरुद्धको खोप लगाउने कक्षमा लामो लर्को थियो। पूर्जी लिएर लाइनमा बस्नेदेखि पाखुरामा रुवाको टुक्रो राखेर फर्कदै गरेका सम्म।
ति मध्येकै एक हुन् गोपाल अधिकारी जसलाई केहि दिन अघि बाइक चलाइरहेको अवस्थामा कुकुरले टोक्यो। उनी तत्कालै टेकु अस्पतालआएर चिकित्सकको परामर्शमा उपचार गरिरहेका छन।

यतिबेला टेकुस्थित शुक्रराज ट्रपिकल रोग तथा उपचार केन्द्रमा कुकुर र बादरले टोकेका, चिथोरेका र नङ्ग्र्याएका बिरामीहरुको लामो लाइन लागेको छ।
जथाभावी छाडा छोडिएका र भुस्याहा कुकुरको बिगबिगी यत्रतत्र देखिन्छ।
उपत्यकामा रेबिज विरुद्धको खोप निशुल्क पाइने यो एकमात्र केन्द्र हो।
गर्मी याममा प्राय मानिस र जनावर दुबैको चहलपहल बढ्ने हुँदा हरेक दिन २००–३०० बिरामी आउने गरेको अस्पतालको तथ्याङ्क शाखाका अधिकारी शम्भु खड्काले बताए।
चालू आर्थिक वर्षको जेठसम्मको तथ्यांक हेर्दा कुल ४० हजार ८ सय १ बिरामीले रेबिज विरुद्धको खोप लगाइसकेका छन्।
यो संख्या अघिल्लो आर्थिक वर्षको भन्दा ११ हजारले बढी हो।
अघिल्लो आर्थिक वर्षमा कुल २९ हजार ३ सय ९ जना उपचारका लागि आएका थिए।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) का अनुसार विश्वभर वर्सेनी करिब ५५ हजार व्यक्तिको रेबिजको कारणले गर्दा मृत्यु हुन्छ।

जनावरको टोकाइमा पर्ने ४० प्रतिशत व्यक्ति १५ वर्षमुनिका हुन्छन्।
नेपालमा वर्सेनी करिब ४० हजारभन्दा बढी व्यक्ति कुकुरलगायत जनावरको टोकाइमा पर्छन् भने २ सयको रेबिजका कारण मृत्यु हुने गरेको अनुमान छ।